اگر چه برای فلسفه روزه فواید روحی و جسمی بسیاری را می توان شمرد ،اما این نکته در مورد احکام الهی حائز اهمیت است که نمی توان گفت فلسفه روزه به این موارد ختم می شود.مثلا در مورد فلسفه شکسته بودن نماز مسافر گفته می شود ؛ نماز مسافر شکسته است برای اینکه مسافر در حین سفر با شرایط سخت به زحمت نیافتد . اما واقعا می توان چنین فلسفه ای را برای نماز مسافر ذکر نمود ، آیا فلسفه نماز مسافر به همین مورد ختم می شود؟
اگر این طور است پس باید مسافری که در شرایط سخت نیست نماز و روزه
اش کامل باشد ! شما شخصی را تصور بفرمایید که از شهر خود با هواپیما سفر
کرده و در شهر دیگری در هتل سکنی گزیده است چنین فردی کاملا در آسایش است و
شاید در خانه خود از چنین آسایشی برخوردا نبود آیا نماز و روزه چنین فردی
تمام است ؟ یقنیا تمام نیست چون احکام اسلامی با این ملاک سنجیده نمی شوند .
فلسفه
روزه نیز با این ملاک های سنجیده نمی شود ، فوائد جسمی می تواند تنها بخش
کوچکی از فواید روزه باشد که انسان بدان ها علم پیدا کرده است ، فلسفه
روزه تنها آمرزش گناهان نیست فلذا برای ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز
روزه واجب است ،فلسفه روزه تنها به جهت فوائد جسمانی نیست به همین جهت برای
فردی که از لحاظ جسمی سالم است نیز روزه واجب می باشد .
رسیدن به حکمت
روزه و روزه داری آسان نیست ، برای رسیدن به حکمت احکام تلاش علمی و معنوی
بسیاری باید انجام داد . کتابهای چون اسرار الحکم ملاهادی سبزواری ، بدایع
الحکم مدرّس زنوزی ، سرّ الصلاة امام خمینی ، اسرار الصّلاة میرزا جواد
ملکی تبریزی ، رسائل توحیدی علامه طباطبایی و ... پر از اسرار اعتقادات و
اخلاقیّات و عباداتند لکن افراد غیر متخصّص در فلسفه و عرفان بهرۀ چندانی
از این کتب نخواهند داشت. البته کتابهایی در سطوح پایین تر نیز نوشته شده
که در آنها سعی شده است تا حدّ امکان برخی اسرار و حکمتهای اعتقادات و
اخلاقیّات و دستورات الهی به زبان ساده بیان شوند ؛ لکن باز استفاده از این
کتب برای همه کس مقدور نیست. به چند نمونه از این کتب نسبتاً ساده تر
اشاره می شود.
۱) حکمت عبادات ، آیة الله جوادی آملی
۲) اسرار عبادات ، آیة الله جوادی آملی
۳) اسرار نماز ، آیة الله جوادی آملی
۴) معراج السعاده ، ملامهدی نراقی ، ــ باب اول و دوم و اواخر کتاب از مقصد اول به بعد ـــ
۵) آداب الصلاة ، امام خمینی
در عین حال می توان فلسفه روزه را موارد زیر دانست:
حکمت روزه
روزه، به ویژه روزه ماه مبارک رمضان که در اسلام
بر همه مسلمین مکلف که بتوانند روزه بگیرند واجب است. روزه عامل موثری است
در ایجاد و تقویت روحیه تقوا و پرهیز کاری؛ قرآن مجید این فایده بزرگ را با
جمله « لعلکم تتقون » یاد آور می شود واین عبادت را عامل مهم تقوا می
شمارد.
● رمضان ، ماه انسان ساز
روزه فواید جسمی و روحی فراوان دارد،
شفابخش جسم و توان بخش جان است، پاک کننده آدمی از گناهان است، در ساختن
فرد صالح و اجتماعی سالم بسیار موثر بوده و در تذهیب و تزکیه نفس و رهاندن
انسان از نیاز های تن تاثیر بسزایی دارد. روزه یکی از احکام انسان ساز
اسلام است که آگاهی از همه فواید و پی بردن به فلسفه کامل آن همچون سایر
احکام الهی برای انسان عادی ممکن نیست، دانش محدود بشر نمی تواند راهگشای
همه اسرار نهفته باشد بنابراین ندانستن فلسفه احکام الهی نباید ما را از
انجام آن باز دارد و موجب نا فرمانی و عصیان شود، چرا که این اطاعت
کورکورانه نیست، بلکه بر علم و یقین تکیه دارد زیرا مسلمانان می دانند که
خدای جهان بر همه چیز دانا و از همه چیز آگاه است و نقص و نیازی در ذات
متعال او نیست که از اعمال سودی بخواهد ، خدای مهربان برای بندگان خود جز
خیر و سعادت نمی خواهد، پس اگر به چیزی فرمان می دهد خیر و سعادت ما در آن
است و کمال و تعالی ما بدان بستگی دارد .
فواید طبی و بهداشتی روزه که از سودمندیهای کوچک این فریضه انسان
ساز است به حدی است که شاید نیاز به توضیح و تکرار نداشته باشد و بیشتر
مردم کم و بیش از آن آگاهند. ما به اختصار به گوشه ای از این فواید انسان
ساز اشاره می کنیم:
معده و دستگاه گوارش از اندام پرکار بدن آدمی است،
با سه وعده غذا که معمول مردم است؛ تقریبا در همه ساعات دستگاه گوارش به
هضم و تحلیل و جذب و دفع مشغول است. روزه باعث می شود از یکسو این اعضا
استراحت کنند و از فرسودگی مصون بمانند و نیروی تازه ای بگیرند و از سوی
دیگر ذخایر چربی که زیانهای مهلکی دارند تحلیل رفته و کاسته شوند.
در روایات اسلامی حتی به فواید جسمی روزه نیز تصریح شده تا برخی
از سست عنصران، اگر نه با ایمان کامل لااقل با توجه به فواید بهداشتی روزه
این فریضه ثمر بخش را بجای آورند و از سودمندیهای گوناگون آن در حد خود
بهره ور شوند. پیامبر گرامی اسلام (ص) در همین رابطه فرموده اند: «صوموا
تصحوا» روزه بگیرید تا سالم بمانید. و نیز در روایات بسیاری پیشوایان گرامی
اسلام فرموده اند: « معده آدمی خانه بیماریهای اوست و پرهیز از غذا درمان
آن است.»
بدیهی است زمانی فواید بهداشتی روزه بهتر به دست می آید که
روزه دار دوری ازخوردن و آشامیدن درروز را با زیاده روی در شب تلافی نکند
که پر خوری خود موجب زیانهای چشم گیری برای دستگاه گوارش است.
● روزه عامل باز دارنده از گناه
روزه،
به ویژه روزه ماه مبارک رمضان که در اسلام بر همه مسلمین مکلف که بتوانند
روزه بگیرند واجب است. روزه عامل موثری است در ایجاد و تقویت روحیه تقوا و
پرهیز کاری؛ قرآن مجید این فایده بزرگ را با جمله « لعلکم تتقون » یاد آور
می شود واین عبادت را عامل مهم تقوا می شمارد. پیامبر بزرگوار (ص) در خطبه
ای فضیلتهای ماه رمضان را برای مسلمانان بیان فرمود و حضرت علی (ع) پرسید:
بهترین اعمال در این ماه چیست؟ پیامبر پاسخ دادند: «الورع عن محارم الله»
اجتناب و پرهیز از گناهان.
● نقش روزه در تقویت اراده
انسان با
روزه داری که، دوری از خوردن و آشامیدن و خود داری از برخی چیزهای دیگر است
در واقع با خواهشهای خویش می جنگد و در برابر غرایز خود مقاومت می کند،
تمرین این عمل، اراده و تصمیم را در انسان نیرومند می سازد و جان را از قید
حکومت و سلطه هوسها و خواهشها می رهاند. پیشوایان اسلام فرموده اند: «افضل
الناس من جاهد هواه اقوی الناس من غلب هواه.» بهترین مردم کسی است که با
هوای نفس مبارزه کند و نیرومند ترین آنان کسی است که بر آن پیروز شود. پس
روزه داران بهترین مردمند چرا که با خواسته های نفسانی مبارزه می کنند و
اگر با مراقبت و کوشش از روزه خویش این بهره را بگیرند که بر نفس خود مسلط
شوند از نیرومند ترین مردم نیز خواهند بود.
● صفای دل و پاکی
روزه
و به ویژه روزه یک ماهه رمضان موجب می شود که حکومت شهوات و امیال شیطانی
جای خود را به حکومت تقوی و پیروی از دستورات الهی بدهد و تیرگی و هوسها و
شهوات در جان آدمی به نورانیت و روشنی باطن تبدیل شود. در سایه همین صفا و
پاکی حاصل از روزه است که روزه دار با خود آگاهی نه تنها دهان و شکم را از
خوردن و آشامیدن که دست و پا و چشم و گوش و زبان و همه اعضای خویش را از
آنچه خدا حرام فرموده نگاه می دارد و می تواند به آن درجه از تقوا نایل آید
که حتی از اندیشه و فکر گناه نیز دوری گزیند .امیر مومنان علی علیه السلام
نیز به همین مرتبه اشاره می فرماید: «روزه دل از اندیشه گناهان برتر از
روزه شکم از خوردن و آشامیدن است.» و البته این بدان معنا نیست که ظاهر
روزه و امساک از خوردن و اشامیدن را رها کنیم بلکه لازم است به آن اکتفا
ننماییم و همراه با آن بکوشیم که به نتایج معنوی روزه نیز برسیم.
● روزه و صبر
«صبر»
از خصایلی است که در اخلاق اسلام بر آن بسیار تاکید شده است .صبر و مقاومت
بر نیروی پایداری انسان می افزاید و اراده را توانا می سازد . قرآن کریم
با توجه به همین اثر که از روزه به صبر تعبیر کرده است : و استعینوا بالصبر
و الصلوه ... از صبر (روزه - ) و نماز کمک بگیرید. امامان معصوم ما علیهم
السلام «صبر» را در این آیه به روزه تفسیر کرده اندو پیامبر گرامی (ص) نیز
ماه رمضان را ماه صبر نامیده اند.
● روزه و قناعت
روزه فریضه ای
است که مسلمانان را از حرص و آز برای لذتهای مادی و مسابقه برای مصرف و تن
پروری می رهاند و به او می آموزد که به فکر دیگران باشد و بر خواهشهای
جسمانی خویش مسلط شود و به مصرف به مقدار نیاز قناعت ورزد و از اسراف و
تبذیر بپرهیزد. روزه به مسلمانان می آموزد که با کم هم می توان زیست و حرص و
تمع فقط غرق شدن در مادیات و انحراف از معنویات است و برای زیستن لازم
نیست که با همه وجود تن به لذتهای آن داد.
● همدردی با فقیران
پیشوایان
گرامی دین، در روایات ماه رمضان را ماه مواسات نامیده اند. از نتایج بارز
روزه برانگیختن حس همدردی نسبت به مستمندان و همنوعان تنگدست است، آنانکه
زندگی آسوده ای دارند و رنج فقر و طعم گرسنگی را نچشیده اند، ممکن است از
حال مستمندان غافل بمانند و روزه وسیله ای است که آنان را از غفلت می رهاند
و رنج مستمندان را با یاد آنان می اورد تا به دستگیری فقیران همت گمارند و
به درد دل آنان برسند. از سویی به احسان و اطعام و انفاق به مستمندان در
ماه مبارک رمضان بسیار سفارش شده است و از سویی دیگر گرسنگی و تشنگی روزه
موجب درک رنج مستمند می گردد و بدین ترتیب ثروتمند به فقیر نزدیک می شود و
احساسها رقت می یابد و احسان و انفاق فزونی می گیرد و جامعه کمک به همنوع
را می آموزد.
● نظم و انضباط
امیر المومنین علیه السلام در اولین
فرازهای وصیتش به فرزند خود می فرماید: «اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من
بلغه کتابی بتقوی الله و نظم امرکم» شما و همه فرزندان و بستگانم و هرکسی
که وصیت من به او برسد به تقوا و نظم در کارها سفارش می کنم. روزه در ماه
مبارک رمضان با دیدن هلال ماه شروع و با دیدن هلال ماه شوال خاتمه می یابد و
نیز هر روز از سپیده دم آغاز و به مغرب پایان می پذیرد و با توجه به اینکه
ماه رمضان ماه قمری است طبعا در فصول چهار گانه سال جریان دارد و گاه در
روزهای بلند تابستان و گاه در روزهای کوتاه زمستان قرار می گیرد و در همه
شرایط لازم است که لحظه و دقیقه را نیز در شروع سپیده دم و آغاز مغرب در
نظر داشت و به هیچ وجه روزه دار نمی تواند از نظام آن سرپیچی کند و این خود
درسی است که مسلمانان نیز دقیق و منظم شوند و امور خویش را در زندگی تنظیم
کنند.
آنچه شمرده شد گوشه هایی از برخی نتایج و آثار فریضه الهی
روزه است و ماه رمضان اضافه بر اینها سودمندیها و برکات دیگری نیز دارد که
در پرورش اسلامی فرد و جامعه بسیار موثر است: ماه مبارک رمضان ماه خدا، ماه
آشنایی با قرآن، ماه عبادت، ماه دعا، ماه آمرزش، ماه توبه و بازگشت از
گناهان و اصلاح خود است. پیشوایان معصوم (ع) فرموده اند گناهان در این ماه
بخشوده می شود و این مژده بزرگی است. از برکتهای این ماه همین انقلاب روحی و
تحول درونی روزه داران و همین توفیقات عملی است که انسان آلوده را پاک می
سازد و از عذاب الهی که محصول گناهان است نجات می بخشد و روزه دار را از
ظلمتها به نور می کشاند.