"صدقه" چیزی است كه انسان آن را به قصد قربت از مالش خارج
می‌كند مثل زكات، ولی در اصل صدقه در امر مستحب و زكات در امر واجب گفته
می‌شود.[1]
در دین اسلام همان گونه كه كسب درآمد از هر راهی مجاز نیست،
خرج كردن مال نیز در هر راهی درست نیست، یكی از نیكوترین راه‌های مورد
تأیید اسلام برای صرف مال، صدقه دادن آن در راه خداست، دادن مال در راه خدا
را "تصدّق" و مال داده شده را "صدقه" می‌نامند.
صدقات دو دسته‌اند:
1- صدقه واجب : یعنی بخشی از اموال شخصی كه با شرایطی خاص به افرادی مخصوصی داده می‌شود؛ از جمله زكات، خمس و فطریه.
2- صدقه مستحب : اندازه خاصی ندارد و انسان می‌تواند هر مقدار از مالش را كه بخواهد در راه خدا به فقرا و نیازمندان ببخشد.[2]
اهمیت صدقه:
در سوره مباركه بقره آیه 104 می‌خوانیم؛
«ألَم يَعلَمُوا أنَّ الله هُوَ يَقبِلُ التُوبَة عَنْ عباده و یأخُذُ الصَّدَقات»
«آیا نمی‌دانستند كه فقط خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداوند توبه پذیر و مهربان است.»
سخن
از بندگان نیازمندی است كه به اجازه و فرمان الهی، این گونه كمك‌ها را
می‌پذیرند، در حقیقت نمایندگان پروردگارند و به این ترتیب دست آنها نیز دست
خداست، این تعبیر، یكی از لطیف ترین تعبیراتی است كه عظمت و شكوه این حكم
اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق این فریضۀ الهی هشدار می‌دهد که
در پرداخت زكات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند، چرا كه گیرنده
خدا است.
ادامه مطلب ...
در روایتی از امام سجاد (ع) می‌خوانیم: «
إنَّ الصَّدَقَة لاتَقَع فی يَدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی يَدِ الرَّب»
«صدقه در دست بنده قرار نمی‌گیرد مگر این كه قبلاً در دست خدا قرار گیرد.»
با
توجه به آیات و روایات متعدد، باز هم كسانی هستند كه به هنگام كمك مالی
جزئی به برادران و خواهران نیازمند خود آن ها را تحقیر كرده و یا با خشونت و
بی اعتنایی با آنها رفتار می‌كنند.[3]
مصارف صدقه:«
إنّما الصَّدَقاتُ لِلْفُقَرا والمَساكینَ والعامِلینَ و...»
این آیه به روشنی مصارف واقعی صدقه را بیان كرده و به تمام توقعات بی جا پایان می‌دهد و آن را در هشت مصرف خلاصه می‌كند؛
1- فقرا
2- مساكین
3- عاملان و جمع آوری كنندگان زكات که آنچه به آنها داده می‌شود در حقیقت به منزله مزد و اُجرت آنها است.
4- «
مُؤلِفَة قلوبُهُم» یعنی كسانی كه انگیزۀ معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند و با تشویق مالی می‌توان تألیف قلب و جلب محبت آنان را نمود.
5- برای آزاد ساختن بردگان.
6- برای اداء دین بدهكاران و آنها كه بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهكاری مانده و از ادای آن عاجز شده‌اند.
7- مصرف در راه خدا و منظور آن، تمام راه‌هایی است كه بر گسترش وتقویت آئین الهی منتهی شود.
8- «
وَابنِ سَبیلْ» و كمك به واماندگان در راه، مسافرانی كه بخاطر علتی در راه مانده و زاد و توشۀ كافی برای رسیدن به مقصد ندارند.[4]
صدقه عامل پاكی فرد و جامعه:«
خُذْ مِنْ أمْوالِهِم صَدَقة تُطَهِّرُهُم وَ تُزَّكیهم بِها...»(توبه/ 103)
«از
اموال آنها صدقه‌ای (به عنوان زكات بگیر تا به وسیله آن، آنها را پاك سازی
و پرورش دهی و (به هنگام گرفتن زكات) به آنها دعا كن كه دعای تو مایۀ
آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست.»
در این آیه اشاره به یكی از
احكام مهم اسلامی یعنی مسأله زكات به عنوان یك قانون كلی شده است و خداوند
در ابتدای این آیه چنین به پیامبر (ص) دستور می‌دهد؛ از اموال آنها صدقه‌ای
بگیر و در ادامه به دو قسمت، فلسفۀ اخلاقی روانی و اجتماعی زكات اشاره
كرده و می‌فرماید؛ تو با این كار آنها را پاك می‌كنی و نموّ می‌دهی، آنها
را از رذائل اخلاقی، از دنیا پرستی و بخل و امساك پاك می‌كنی و نهال نوع
دوستی سخاوت و توجه به حقوق دیگران را در آنها پرورش می‌دهی.
از این
گذشته مفاسد و آلودگی‌هایی كه در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتی به وجود
می‌آید با انجام این فریضۀ الهی بر می‌چینی و صحنه اجتماع را از این
آلودگی‌ها پاك می‌سازی و نیز همبستگی اجتماعی و نموّ و پیشرفت اقتصادی را
در سایۀ این گونه برنامه‌ها تأمین می‌نمایی.[5]
شرایط صدقه:آن گونه كه از سخنان معصومین (ع) و آیات قرآن كریم استفاده می‌شود صدقه دارای شرایطی می‌باشد از جمله؛
1- قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد. «
یا أيُّها الَّذینَ آمَنُوا أنْفِقُوا مِنْ طَيّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ...»
«ای
كسانی كه ایمان آورده‌اید ! از قسمت‌های پاكیزه اموالی كه (از طریق تجارت
حلال) به دست آوردید، و از آن چه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم انفاق
كنید!»[6]
2- بهتر است كه صدقه و انفاق مخفی باشد.«
وَاِنْ تُخْفُوها وَ تُؤتُوها الفُقَراءَ فَهُوَ خَرٌ لَكُمْ»
«هر گاه آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است.»[7]
3- این كه صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد.«
یا أيُّها الَّذینَ آمَنُوا لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالمَنِّ و...»
«
ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منّت و آزار باطل نسازید
همانند كسی كه مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌كند، و به خدا
و روز رستاخیز، ایمان نمی‌آورد...»[8]
4- انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد. «
يُنْفِقُونَ أموالَهُمْ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ»
«كسانی كه اموالشان را برای جلب خوشنودی خدا انفاق می‌كنند»[9]
5- انفاق و صدقه از اموالی باشد كه آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست. «
لَنْ تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ...»
«هرگز به (حقیقت) نیكوكاری نمی‌رسید مگر این كه از آن چه دوست می‌دارید (در راه خدا) انفاق كنید،...»[10]
6- این كه انفاق كننده هرگز خود را مالك حقیقی تصور نكرده، بلكه خود راواسطه بین خدا و خلق بداند. «
وَأنْفِقُوا مِنّا جَعَلَكُمْ مَسْتَخْلِفْنی فِیهِ »
«انفاق كنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است.»[11]
****************************************[1] . راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات فی غریب القرآن، انتشارات مرتضوی، تهران، چاپ دوم ، سال 74، ج 2.[2] . طباطبائی، سید محمد حسین؛ تفسیر المیزان، مركز نشر و توزیع كتاب، قم، ج 2، ص 40.[3] . مكارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، دارالكتب الاسلامیه، تهران، سال 86، ج 8، چاپ 3، ص 156[4] . همان، ج 8، ص 13[5] . همان، ، ص 153[6] . همان، سوره بقره/ 267[7] . همان، سوره بقره/ 271[8] . همان/ 264[9] . همان/ 265[10] . همان، آل عمران/ 92[11] . همان، سوره حدید/ 77