ابوحنيفه در كوفه زاده شد و در طلب علم جهد فراوان كرد. ابوحنیفه مدتی
در کوفه، شغل خزازی (فروشنده پوست خز) داشت وی بعد مشغول تحصیل علم شد. از بسیاری
از فقهای کوفه علم آموخت. ولی استاد اختصاصی اش "حمادبن سلیمان" متوفای( ۱۲۰ ) بود.(۱) که هجده سال در مجلس درسش شرکت کرد و تا موقع فوت او، با او بود. روش
او در فقه بر مبنای قیاس بود.
در زمان تحصیل یعنی قبل از سال ۱۱۴ ق چند سفر به حجاز رفت. در مدینه مدتی در مجلس درس ربیعة بن ابی
عبدالرحمن ابن شهاب زهری، محمدبن منکدر و دیگر افراد بوداز شاگردان امام باقر (ع)
نیز به حساب می امد وی مدت دو سال هم درمحضر امام صادق، امام ششم شیعیان، شاگردی کرد
و سپس از امام جدا شد. وی می گفت: اگر دو سال شاگردی امام صادق نبود، هلاک می شدم.(۲)
او درمکه مدتی ملازم مجلس "عطاءبن ابی رباح" فقیه بزرگ شهر
و دیگران بود و در حدیث و فقه تبحر زیادی پیدا کرد. او رفت و آمدهایی هم به بصره
داشت. بعد از فوت "حمادبن سلیمان" استادش، به عنوان برجسته ترین شاگرد
او، تدریس فقه می کرد و فتوا میداد و از این رو، مردم استقبال خوبی از او می
کردند. در سالهای آخر حکومت بنی امیه، او با مخالفت شدیدی که نسبت به آنها نشان
میداد مورد توجه جناح های مخالف حکومت (غیراز خوارج) قرار گرفت و از این رو، در زمانی
که خوارج ، کوفه را تصرف کردند، ابوحنیفه با آنها مناظراتی داشت. سال ۱۲۹ ق فرمانروای عراق از طرف مروان حمار، به او پیشنهاد کرد تا سمت قضاوت
را بپذیرد. ولی او قبول نکرد و بعد به خاطر فشاری که از طرف حکومت بنی امیه به او
می آمد، کوفه را ترک کرد و به مکه رفت. در مدتی که در مکه بود از فرصت خود به
تبلیغ اعتقادات و عقاید و افکارش مشغول شد. با "ایوب سختیانی" فقیه
بصره، سخت رقیب بود.
شاخص فقه وی رأی و اجتهاد است. ابوحنیفه از اهل حدیث دوری میکرد.
قیاس و استحسان را در آرای خویش پذیرفت. مذهب فقهی او مبتنی بر هفت اصل است: قرآن،
سنت، اقوال صحابه، قیاس، استحسان، اجماع و عرف، به پیروان ابوحنیفه "اصحاب
رأی" اطلاق میشود. در برابر دیگر فرقه ها که آنان را "اهل حدیث"
میگویند. نوشته اند که ابوحنیفه تنها ۱۷ حدیث از
احادیث نبوی را قبول داشت.(۳)
او در تکیه به رای و قیاس افراط می کرد.
بعد از اینکه بنی امیه برکنار شدند و بنی عباس روی کار آمد، ابوحنیفه
دوباره به کوفه برگشت ولی با حیله های لفظی خود با خلیفه عباسی سفاح بیعت نکرد. کم
کم مخالفتش با دستگاه عباسیان ظاهر شد و این زمانی بود که به علت تمایل به
"زیدیه" و هواداری قیام ابراهیم بن عبدالله محض نامه ای به ابراهیم نوشت
و از او خواست به کوفه بیاید تا از کمک و یاری او بهره مند شود و مردم را نیز به
کمک ابراهیم تشویق می کرد. ولی با
سرکوبی نهضت ابراهیم از طرف منصور خلیفه عباسی، ابوحنیفه کنار رفت و به خاطر
نفوذش، از خشونت منصور، در امان شد. در سالهای آخر عمر، منصب قضاوت از طرف منصور
به او پیشنهاد شد. ولی او رد کرد و حاضر نشد در هیچ قسمت از کارهای حکومتی خلیفه
عباسی، دخالت کند. ظاهرا به دلیل این سرسختی هائی که او نشان داد، و رایی که
برخلاف دستگاه عباسی در نقض عهدنامه موصلیان و سابقه هواداری او در تفکرات سیاسی و
ارادتش به محمد و ابراهیم، فرزندان عبدالله محض،داشت منصور دوانیقی، او را به
بغداد فرا خواند و به زندان انداخت و بر اثر زهر در سال ۱۵۰ هـ.ق، در زندان در گذشت و در نزدیکی پل کاظمین فعلی، به خاک سپرده
شد. محله ای که مقبره اوست، امروزه آنجا را «حی
الاعظمیه» می گویند.(۴)
در برخی منابع اهل سنت آمده است:
که ابو حنیفه از شاگردان امام صادق (ع) بوده است.
ابن ابی الحدید می‌نویسد:" ابو حنیفه و سُفیان ثَوری از شاگردان
امام صادق می‌باشند.(۵)
بعضی دیگر از عالمان اهل سنت از ابوحنیفه به عنوان راوی امام صادق (ع)
یاد کرده اند.
ابن حجر عسقلانى می گوید: "فقها و محدثانى همچون شعبه، سفيان
ثورى، سفيان بن عيينه، مالك، ابن جريح، ابوحنيفه، پسر وى موسى، وهيب بن خالد،
قطان، ابوعاصم، و گروه انبوه ديگر، از آن حضرت (امام صادق )حديث نقل كرده اند.(۶)
نوبختى و ابو الحسن اشعرى و برخى از علماى علم كلام اسلام، او را از
اهل ارجاء (مرجئه) شمردهاند و در آن باره به قول او استناد كرده اند كه در «فقه
الاكبر» گفته:
لا نكفر احدا بذنب و لا ننفى احدا عن الايمان. يعنى: ما كسى را از جهت
گناهى كه مرتكب شده كافر نمىشماريم و از او نفى ايمان نمی كنيم.
كافر ندانستن مسلمانى كه مرتكب كبيره شده باشد دليل بر ارجاء نيست.
زيرا محققين اهل سنت و شيعه نيز چنين كسى را كافر نمی شمارند.
مذهب او توسط دو تن از يارانش يكى محمد بن حسن شيبانى و ديگرى ابو
يوسف قاضى رواج يافت.
ابو حنيفه جز رسايل كوچكى كه يكى از آن ها موسوم به «فقه الاكبر» است،
كتابى تأليف نكرده بلكه شاگردانش فتاوى وى را بعد از او به رشته تحرير كشيده اند. (۷)
پی‌نوشت:
۱. ر ک: محمدجواد مشکور فرهنگ فِرَق اسلامی، مشهد ،آستان قدس، ۱۳۷۵ ش ،چاپ سوم ،ص ۱۷۰ -۱۷۱ .
۲. سید مصطفی دشتی، معا رف و معاریف، ج۱، ص۳۷۸ -۳۷۹، قم، ۱۳۷۶.
۳. عبد الله مبلغی، تاریخ ادیان ومذاهب جهان ، ج۳ ، ص ۱۱۸۶، قم انتشارات منطق، ۱۳۷۳، چاپ اول ؛ فرهنگ فِرَق اسلامی ،همان .
۴. ر ، ک: معا رف و معاریف، ج۱، ص۳۷۷ -۳۸۲ ؛ تاریخ المذاهب الاسلامیه، محمد ابوزهره ،ص۱۶۱ -۱۶۳. .
۵. شرح نهج البلاغه، ج ۱۵، ص ۲۷۴، کتابخانه نجفی مر عشی، قم، ۱۴۰۴ه.
۶. تهذيب التهذيب ، بيروت، دارالفكر، ۱۴۰۴ ه'.ق، ج۱، ص ۸۸.
۷. فرهنگ فِرَق اسلامی، همان ،ص ۱۷۰ -۱۷۱.