مقصود از ولی در حدیث غدیر چیست؟
از آنجا که هیچ شک و تردیدى در قطعى بودن سند این حدیث نبوده. لذا بهانه جویان به
سراغ ایجاد شک و تردید در مفهوم و معنى حدیث، مخصوصاً واژه «مولا» رفته اند که از
آن هم طرفى نبسته اند. با صراحت باید گفت که واژه مولى در این حدیث، بلکه در غالب
موارد، یک معنا بیش ندارد و آن «اولویت و شایستگى» و به تعبیر دیگر «سرپرستى» است و
قرآن نیز در بسیارى از آیات لفظ «مولا» را در معنى سرپرست و «أولى» به کار برده
است:
واژه مولا در 18 آیه قرآن به کار رفته که 10 مورد آن درباره خداوند است و بدیهى است
که مولویّت خداوند به معنى اولویّت و سرپرستى اوست، و تنها در موارد بسیار کمى به
معنى دوستى به کار رفته است.
بنابراین نباید در این که «مولا» در درجه اوّل به
معنى اولى و شایسته تر است، تردید کرد، و در حدیث غدیر نیز «مولا» به همین معناست،
به علاوه، شواهد و قرائن فراوانى با آن همراه است. که به روشنى ثابت مى کند که
منظور اولویّت و سرپرستى است.
فرض کنید «مولا» در لغت معانى متعدّدى داشته باشد;
ولى قرائن و شواهد فراوانى در حدیث غدیر و این رویداد بزرگ تاریخى وجود دارد که
هرگونه ابهامى را از میان بر مى دارد و با همه اتمام حجت مى کند:
گواه اوّل:همان گونه که گفتیم در روز واقعه تاریخى
غدیر، حسان بن ثابت شاعر رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، با کسب اجازه از پیامبر(صلى
الله علیه وآله) برخاست و مضمون کلام پیامبر(صلى الله علیه وآله) را در قالب شعر
ریخت، این مرد فصیح و بلیغ و آشنا به رموز زبان عرب، به جاى لفظ «مولى»، کلمه امام
و هادى را به کار برد و گفت:
«
فقال له: قُم یا على فانّنى
رضیتک من بعدى إماماً و هادیاً[1] پیامبر به على فرمود: اى على برخیز که من تو را بعد از خود به عنوان
امام و هادى انتخاب کردم!»
چنان که روشن است وى از لفظ «مولى» که در کلام
پیامبر(صلى الله علیه وآله) بود، جز مقام امامت و پیشوایى و هدایت و رهبرى امت، چیز
دیگرى استفاده نکرده است. در حالى که از اهل لغت و فصیحان عرب محسوب مى شود.
نه
تنها حَسّان شاعر بزرگ عرب از لفظ «مولى» این معنى را استفاده نموده است، بلکه پس
از وى سایر شعراى بزرگ اسلامى که بیشتر آنان از ادبا و شعراى معروف عرب بودند و
برخى نیز از استادان بزرگ این زبان به شمار مى آیند، از این لفظ همان معنى را
فهمیدند که حسان فهمیده بود، یعنى امامت و پیشوائى امّت!
گواه دوّم:امیرمؤمنان(علیه السلام) در اشعار خود که براى
معاویه نوشته، درباره حدیث غدیر چنین مى گوید:
«
وَ أَوْجَبَ
لِى وِلایَتَهُ عَلَیْکُمْ *** رَسُولُ اللّهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ[2] پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) براى من، ولایتش را بر شما در روز
غدیر واجب ساخت».
چه شخصى بالاتر از امام مى تواند، حدیث را براى ما
تفسیر کند و بفرماید که پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) روز غدیر خم، ولایت را به
چه معنى فرمود؟ آیا این تفسیر نمى رساند که به اندیشه همه حاضرانِ واقعه غدیر، جز
زعامت و رهبرىِ اجتماعى، مطلب دیگرى خطور نکرد؟
گواه سوّم:پیامبر پیش از بیان جمله من کنت مولاه...
این سؤال را مطرح فرمود:
«
اَلَسْتُ أَولى بِکُمْ مِنْ
أَنْفُسِکُمْ؟
آیا من از خود شما به شما سزاوارتر و
شایسته تر نیستم؟»
در این جمله، پیامبر(صلى الله علیه وآله) لفظ «اولى به
نفس» به کار برده، و از همه مردم نسبت به اولویّت خود بر آنها اقرار گرفته است، سپس
بلافاصله فرمود:
«
مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ
مَولاهُ؛
کسى که من مولاى او هستم، على مولاى او
است».
هدف از تقارن این دو جمله چیست؟ آیا جز این است که مى خواهد
همان مقامى را که خود پیامبر(صلى الله علیه وآله) به نصّ قرآن دارد، براى على(علیه
السلام) نیز ثابت کند؟ با این تفاوت که او پیامبر است و على امام، در نتیجه معنى
حدیث این مى شود: هر کس من نسبت به او اولى هستم، على(علیه السلام) نیز نسبت به او
اولى است»[3] و اگر مقصود پیامبر(صلى الله علیه وآله) جز این بود، جهت نداشت براى
اولویّت خود از مردم اقرار بگیرد. چقدر دور از انصاف است که انسان این پیام
پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نادیده بگیرد. و از کنار قرینه اى به این روشنى به
آسانى بگذرد و چشم خود را به روى آن ببندد.
گواه
چهارم:پیامبر(صلى الله علیه وآله) در آغاز سخن خود، از مردم سه اصل
مهمّ اسلامى را اقرار گرفت و فرمود:
«
أَلَسْتُمْ
تَشْهَدُونَ أنْ لا إِلهَ إلاّ اللّهُ وَ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ و رَسُولُهُ وَ
أَنَّ الجنَّةَ حَقٌّ وَ النَّارَ حَقُّ؟؛
آیا شما
گواهى نمى دهید که معبودى جز خداى یکتا نیست، محمّد(صلى الله علیه وآله) بنده و
رسول خدا است، و بهشت و دوزخ حق است؟»
هدف از این اقرار گرفتن چه
بود؟ آیا جز این است که مى خواهد ذهن مردم را آماده کند، تا مقام و موقعیّتى را که
بعداً براى على(علیه السلام) ثابت خواهد کرد، به مانند اصول پیشین تلقّى نمایند و
بدانند که اقرار به ولایت و خلافت وى، در ردیف اصول سه گانه دین است که همگى به آن
اقرار و اعتراف دارند؟ اگر مقصود از «مولى» دوست و ناصر باشد، رابطه این جمله ها به
هم خورده و کلام، استوارى خود را از دست مى دهد. و پیوند کلام به هم مى خورد، آیا
چنین نیست؟
گواه پنجم:پیامبر(صلى
الله علیه وآله) در آغاز خطابه خود، از مرگ و رحلت خویش سخن مى گوید و مى فرماید:
«
إنّی أَوْشَکُ أَنْ اُدْعى فَاُجِیبَ؛[4]
نزدیک است دعوت حق را لبیک بگویم».
این جمله حاکى از آن
است که پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى خواهد براى پس از رحلت خود چاره اى بیندیشد و
خلئى را که از رحلت آن حضرت پدید مى آید، پر کند. آنچه مى تواند چنین خلئى را پر
کند، تعیین جانشینى است لایق و عالم که زمام امور را پس از رحلت آن حضرت به دست
بگیرد، نه چیز دیگر.
هرگاه ولایت را به غیر خلافت تفسیر کنیم، رابطه منطقى کلمات
پیامبر(صلى الله علیه وآله) به طور آشکار به هم مى خورد، در حالى که او از فصیح
ترین و بلیغ ترین سخن گویان است. چه قرینه اى از این روشن تر براى مسأله ولایت پیدا
مى شود؟
گواه ششم:
پیامبر(صلى الله علیه وآله) پس از جمله «
مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ...» چنین فرمود:
«
اَللّهُ أَکْبَرُ عَلى إکْمالِ الدِّینِ وَ إتْمامِ النِّعْمَةِ وَ
رِضَى الرَّبِّ بِرِسالَتِى وَ الْوِلایَةِ لِعَلىٍّ مِنْ بَعْدِى؛
اللّه اکبر! بر کامل نمودن این دین و به سرحد کمال رساندن نعمت و
رضایت پروردگار!»
هرگاه مقصود دوستى و یارى فردى از مسلمانان است، چگونه
با ایجاب مودّت و دوستى على(علیه السلام) و نصرت او، دین خدا تکمیل گردید، و نعمت
او به منتهى رسید؟ روشن تر از همه این که مى گوید: خداوند به رسالت من و ولایت
على(علیه السلام) بعد از من راضى گردید.[5] آیا اینها همه گواه روشن بر معنى خلافت
نیست؟
گواه هفتم:چه گواهى روشن تر
از این که شیخین (عمر و ابوبکر) و گروه بى شمارى از یاران رسول خدا(صلى الله علیه
وآله) پس از فرود آمدن آن حضرت از منبر، همگى به على(علیه السلام) تبریک گفته و
موضوع تهنیت تا وقت نماز مغرب ادامه داشت و شیخین از نخستین افرادى بودند که به
امام با این عبارت تهینت گفتند:
«
هَنیئاً لَکَ یا عَلِىَّ
بْنِ أبِی طالِب أَصْبَحْتَ و أَمْسَیْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلى کُلِّ مُؤْمِن وَ
مُؤْمِنَة[6]
گوارا باد بر تو یا على، صبح کردى و شام
کردى در حالى که مولاى من و مولاى هر مرد و زن با ایمان
هستى»!
على(علیه السلام) در آن روز چه مقامى به دست آورد که شایسته
چنین تبریکى گردید؟ آیا جز مقام زعامت و خلافت و رهبرى امّت که تا آن روز به طور
رسمى ابلاغ نشده بود، شایسته چنین تهنیت مى باشد؟ محبّت و دوستى چیز تازه اى
نبود.
گواه هشتم:هرگاه مقصود همان
مراتب دوستى على(علیه السلام) بود، دیگر لازم نبود که این مسأله در چنان هواى گرم و
سوزان مطرح گردد (کاروان یکصد هزار نفرى را از رفتن باز دارد و مردم را در آن هواى
گرم روى ریگ و سنگ هاى داغ بیابان بنشاند و خطابه مفصّل بخواند)؟
مگر قرآن همه
افراد جامعه با ایمان را برادر یکدیگر نخوانده بود، چنان که مى فرماید:
«
إنّما المُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ[7]
افراد
با ایمان برادر یکدیگرند».
مگر قرآن، در آیات دیگرى افراد با ایمان
را دوست یکدیگر معرفى نکرده است؟ و على(علیه السلام) نیز عضو همان جامعه با ایمان
بود، دیگر چه نیازى بود، و به فرض که مصلحتى در اعلام این دوستى بود، احتیاج به این
مقدّمات و این همه شرایط سخت نبود، در مدینه هم ممکن بود. به یقین مسأله بسیار
مهمترى بوده که نیاز به این مقدّمات استثنایى داشت، مقدّماتى که در زندگى
پیامبر(صلى الله علیه وآله) بى سابقه بود، و نظیر آن هرگز تکرار
نشد.
اکنون به داورى بنشینیدبا
این قرائن روشن، اگر کسى در مقصود پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)که همان خلافت و
زعامت مسلمین است شک کند شگفت آور نیست؟ آنها که تردید مى کنند چگونه وجدان خود را
قانع مى سازند، و پاسخ پروردگار را روز رستاخیز چه خواهند داد؟
به یقین هرگاه
همه مسلمانان فارغ از تعصّب ها و پیش داورى ها بررسى تازه اى را روى حدیث غدیر آغاز
کنند، به نتایج مطلوبى خواهند رسید و سبب اتّحاد هرچه بیشتر صفوف مسلمین خواهد شد،
و جامعه اسلامى چهره نوینى به خود خواهد گرفت.[8]
پی نوشت:[1]. اشعار
حسّان در منابع متعدّدى آمده است از جمله: مناقب خوارزمى، ص 135؛ مقتل الحسین
خوارزمى، ج 1، ص 47؛ فرائد السّمطین، ج 1، ص 73 و 74؛ النّور المشتعل، ص 56؛
المناقب کوثر، ج 1، ص 362 و 118.
[2]. مرحوم
علاّمه امینى، در جلد دوم الغدیر، صفحات 25-30 این شعر را به ضمیمه ابیات دیگر از
11 نفر از دانشمندان شیعه و 26 نفر از دانشمندان سنى نقل نموده است.
[3]. این
جمله «ألست أولى بکم من أنفسکم» را علاّمه امینى از 64 محدث و مورخ اسلامى نقل کرده
است. به جلد 1، ص 371 مراجعه فرمایید.
[4]. به الغدیر: 1/26، 27، 30، 32، 333،
34، 36، 47 و 176 مراجعه شود، سند این مطلب از مدارک اهل تسنن مانند: صحیح ترمذى، ج
2، ص 298؛ الفصول المهمّه ابن صباغ، ص 25؛ المناقب الثلاثه حافظ ابى الفتوح، ص 19؛
البدایة و النّهایة ابن کثیر، ج 5، ص 209 و ج 7 ص 348؛ الصواعق المحرقه، ص 25؛ مجمع
الزّوائد هیتمى، ج 9، ص 165 و...
[5]. مرحوم علاّمه امینى مدارک این قسمت از
حدیث را در ج1،ص43، 165، 231، 232، 233، 235 آورده است. مانند: الولایة ابن جریر
طبرى، ص 310؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 14؛ تفسیر الدرّ المنثور، ج 2، ص 259؛
الاتقان، ج 1، ص 31؛ مفتاح النّجاح بدخشى، ص 220، ما نزل من القرآن فى علی، أبونعیم
اصفهانى؛ تاریخ خطیب بغدادى، ج 4، ص 290; مناقب خوارزمى، ص 80; الخصائص العلویّه
أبوالفتح نطنزى، ص 43; تذکره سبط بن جوزى، ص 18؛ فرائد السّمطین، باب 12.
[6].
ماجراى تبریک عمر بن خطّاب در مدارک بى شمارى از اهل تسنن آمده، از جمله در مسند
ابن حنبل ج 6، ص 401، البدایة و النّهایة، ج 5 ص 209؛ الفصول المهمّه ابن صباغ، ص
40؛ فرائد السّمطین، ج 1، ص 71. و همچنین ماجراى تبریک ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه،
زبیر و دیگران در کتاب هاى متعدد آمده از جمله: در کتاب مناقب على بن أبیطالب،
تألیف احمد بن محمد طبرى (الغدیر، ج 1، ص 270).
[7]. سوره حجرات، آیه10.
[8]
. گردآوری از: حدیث غدیر سند گویای ولایت، گروه معارف و تحقیقات اسلامی قم،
ص17.
* برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی.