ایشان یک عمر تمام انرژی خود را صرف تحصیل انواع علوم کرده است.
من بین
سالهای 50 و 60 بود که حساب می‌کردم،
دیدم ایشان در 17 رشته فوق تخصص داشت و
مسلط بود.
آن موقع ظاهر ایشان سالم نشان می‌داد
ولی باطن ایشان، همه
نیروهایش مصرف شده بود.
دیدگا‌ه‌های مرحوم آیت‌الله بهجت درباره فلسفه و عرفان از زبان
فرزند این عارف بالله حجت‌الاسلام و‌المسلمین علی بهجت
*دیدگاه آیت‌الله
العظمی بهجت در مورد فلسفه چه بود؟ بعضی‌ها تلاش میکنند ایشان را مخالف
فلسفه و یا دست‌کم غیر موافق با فلسفه نشان دهند.
آیت‌الله
بهجت به مبانی عقلی محض بسیار علاقمند بود و در بین کتب فلسفه، اشارات ابن
سینا را که خیلی کوتاه و برهانی و مستدل هست، می‌پسندید.
این پسند ایشان چنان توسعه و ادامه داشت که ریشه مبانی فقهی یا مبانی و
ادله تشریعی احکام الهی را هم گرفته بود و تا آنجا دامنه علاقه ایشان به
مسائل عقلی و عقلی بودن مسائل کشیده شده بود.
علما معمولا در بیان تمام مبانی مذهبی استناد میکنند که این حکم چون
حکم و دستور است، ما باید به عنوان یک بنده بپذیریم و تعبیر به احکام تعبدی
میکنند که دلیل و برهان آن فقط عندالله است و ما فقط باید این حکم را
بپذیریم. غالبا این موضوع را در تمام احکام تسری می‌دهند و می‌گویند همه
احکام الهی این خصیصه را دارند که چون دستورند باید اطاعت شوند؛ پس دلیلی
به جز دستور ندارد.
تمام این احکامی که خدا حکم کرده را عقل یک انسان کامل نیز حکم می‌کند
حضرت آیت‌الله بهجت در این زمینه مبنای خاصی داشت و بعضی از علمای گذشته
نیز بر این نظریه بودند ولی ایشان خیلی این قضیه را سرایت می‌داد و
می‌فرمود: همه احکام الهی ارشادی است. تمام این احکامی که خدا حکم کرده را
عقل یک انسان کامل نیز حکم می‌کند.
حضرت آیت‌الله بهجت این موضوع را تسری به همه احکام می‌دادند. ایشان
می‌گفتند خداوند متعال و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و قرآن و ائمه (علیهم السلام) که این احکام را
فرمودند، دارند به همان حکم عقل ما، ما را ارشاد میکنند و عقل ما همین
احکام را حکم می‌کند.
این نظریه ایشان در فقه خیلی ممتاز بود که این احکام عقلی است نه تعبدی.
*دیدگاه حضرت آیت‌الله بهجت(ره) در مورد عرفان چه بود؟
در مورد مسائلی که مربوط به عرفان می‌شود، باید گفت عرفان دو دسته است. یکی بعد علمی عرفان و دیگری بعد عملی عرفان است.
بعد علمی عرفان این است که مسائلی ذوقی را یک عارف در مقام کشف آن بر
می‌آید و فرمولی را که می‌یابد و حس می‌کند و و یا به او اشراق می‌شود را
طبق مبانی کلامی و عقیدتی درست میکنند و برای آن دلیل می‌آورند و این
می‌شود عرفان علمی.
مثلا اگر عارفی در مقام وحدت هستی چیزی را دریافت کرده، حالا ما چرا
بپذیریم؟ او که پیغمبر خدا نبوده و در اینجاست که در عرفان علمی می‌آیند و
حرف این عارف را مستدل میکنند و طبق ادله خودشان با برهان و استدلال نظریه
او را تطبیق می‌دهند و این عرفان علمی است. کتبی نیز در این زمینه هست که
این مسائل را تدریس می‌کند.
نوع دیگر عرفان، عرفان عملی است که انسان چه کار کند که مرحله به مرحله
بتواند خودش را از خصائص و بدی‌های نفس و سوء تقاضاهای نفس نجات دهد و این
مشتهیات نفس انسان که حیوانیست را کنار بزند.
نفس انسان با حیوانات مشترک است و چون نفس انسان نفسی حیوانیست، پس
تقاضاهای حیوانی دارد. منیّت دارد، برتری جوست و می‌خواهد بزند و بگیرد و
اول باشد و همه چیز مال خودش باشد. درست مثل حیوانات که منطقه تقسیم دارند،
منطقه نفوذ دارند و هرکدام می‌خواهند هرچه هست مال خودشان باشد.
این خصائص حیوانیست و برنامه‌ای وجود دارد تا انسان یکی یکی این خصائص
نفس حیوانی را کنار بگذارد و از این خصایص و رذایل اخلاقی پاک شود. وقتی
انسان این خصائص را رد کرد و پاک شد، برای پذیرش صفات نیکو آماده می‌شود و
انسانیت به تمام معنا در او شکل می‌گیرد.
انسان باید به این استعداد برسد تا خدا این مرحله را به او عطا کند.
خداوند تعبیر دارد که اگر شما یک قدم بردارید، من ده قدم می‌آیم. خداوند به
انسان می‌فرماید تو قابلیت و استعدادت را بروز بده و بیا تا من ده برابر
تو بیایم و کمک کنم تا این قوه تو به فعلیت برسد.
خاطراتی از ساده زیستی حضرت آیت‌الله بهجت(ره)
عارف به جایی می‌رسد که دیگر منیتی وجود ندارد و همه اوست. هدف هستی همین است.
منیّت‌ها از بین می‌رود. من یادم هست سالها پیش در منزل قبلی ما یک آقایی
به دیدن پدرم آمد. ما در اتاقمان پرده‌هایی بود که اینها توسط سه میخ به
دیوار متصل شده بودند. این آقا به پدرم گفت تمام منزل صد و چند متری شما با
صد تومان چوب پرده‌هایش تأمین می‌شود. چوب پرده متری بیست و پنج ریال بود.
آن آقا گفت شما چرا برای این کار به خاطر صد تا تک تومنی مضایقه می‌کنید؟
آیت‌الله بهجت فرمود چوب پرده برای چه؟ آن آقا گفت برای اینکه این پرده به
دیوار بماند. پدرم نگاهی به پرده‌ها کرد و گفت حالا هم این پرده ایستاده
دیگر!
آن آقا که متوجه زشتی صحبتش شده بود به پدرم گفت آقا حداقل شما یک حرکتی انجام دهید که ما هم بتوانیم زندگی کنیم.
زندگی شما یک خط بطلان روی زندگی ماست و شما حداقل به فکر ما نیز باشید.
پدرم فرمود بله مثلا بنده جهنم بروم که شما بتوانید اینطور زندگی کنید.
بیچاره آن آقا ماند چه بگوید. این چیزها پوسته زندگی است و مغز آن چیز
دیگریست.
بعد هم که به این منزل آمدیم، من می‌خواستم موکت برای اینجا تهیه کنم.
موکت متری 300 تومان بود و من دیدم نمی‌شود و پدرم نیز نمی‌پذیرد که این
مبلغ را برای موکت بدهیم.
به اطرافیان گفتم ببینید موکت خوب دست دوم می‌توانید پیدا کنید. معمار
منزل گفت از قضا من خانه‌ای را برای یک لبنانی خریدم که همه موکتهایش را
کنده‌اند و گفته‌اند اینها ایرانی است و می‌خواهیم خارجی بگذاریم. اتفاقا
موکت‌ها را گوشه زیر زمین انبار کردهاند و راه ما را نیز گرفته‌اند.
می‌خواهی برایت بگیرم؟ گفتم نگیر، بخر!
آن معمار رفت و موکت‌ها را متری 30 تومان یعنی یک دهم موکت نو خرید. این
موکت‌ها را دادیم شستند و خلاصه کلا این موکت‌ها متری 40 تومان برای ما
هزینه برداشت.
موضوع را برای پدرم تعریف کردم و گفتم قیمت موکت اینقدر بود و من اینها
را که دست دوم هست با قیمت یک دهم خریدم و پولش را هم از پولی که مال شما
نیست توسط آقای دیگری پرداخت کردیم.
پدرم در جواب گفت این کار را بیخود کردی. گفتم پس چه کنم؟ گفت قسمتی از
هر اتاق را با همان فرشهایی که داشتیم فرش می‌کردید و بقیه‌اش خود به خود
پر می‌شد.
اصلا تفکر پدرم این بود که برای زندگی دنیا همین قدر کافیست و اصلا زندگی
برایش هدف نبود. بعدا هم که ایشان زانویش درد گرفت و نمی‌توانست روی زمین
بنشیند ما این چند صندلی را دوباره به شکل دست دوم اضافه کردیم که آن هم
داستان دارد.
همین پرده‌هایی که شما می‌بینید را من همان موقع متری 35 تومان خریدم.
اینها را برایتان تعریف می‌کنم که ببینید یک زاهد در دنیا چه مصرف می‌کند و
به دنیا چگونه می‌نگرد. پدرم برای اینکه از کار من مطمئن شود به خانم من
گفته بود که شما این پرده‌ها را قیمت کن و به فلانی هم نگو و پرده‌هایی که
در منزل قبلی داشتیم را نیز قیمت کن و به من اطلاع بده.
در این فاصله هم چند بار پیگیری کرده بود. کلا پدرم وقتی به کاری دستور می‌داد مرتب پیگیری میکرد و فراموش نمی‌کرد.
خانم من پس از چند روزی قیمت گرفته بود و به پدرم گفته بود آقا این
پرده‌ها متری 35 تومان است و پرده‌های خانه قبلی متری 110 تومان است.
پدرم گفته بود اشتباه نکردی؟ خانم من گفته بود نه آقا آن پرده‌های قبلی
نخ بود، پنبه بود و اصالت دارد ولی اینها از جنس پلاستیک است و ارزشی ندارد
و سبک است. آن وقت پدرم آرامش پیدا کرده بود که فرزندش پا را فراتر از
ایشان نگذاشته است.
تا این اندازه کنترل میکرد با اینکه ما به بیت‌المال و یا پول شخصی
ایشان دست نمی‌زدیم. چون خیلی‌ها به من می‌گفتند هرچه لازم دارید بگویید تا
ما فراهم کنیم. با این حال کنترل میکرد تا ما از حد خودمان تجاوز نکنیم.
ایشان بعد عرفان عملی را نتیجه هستی هر انسان میدانست و می‌گفت انسان باید به آن هدف اصلی برسد.
معرفت مقدمه پرواز هر انسان است. انسان تا نیمه هستی را طی کرده از خدا
به خاک و از خاک سر برآورده و نیمه دیگر را باید خودش پرواز کند. ایشان
می‌فرمود هدف هستی همین است و اگر این هدف را نداشته باشیم، عمر را
باخته‌‌ایم.
آیت‌الله بهجت عرفان را هدف اصلی و فلسفه را نیز مقدمه آن میدانست.
*آیت‌الله العظمی بهجت راجع به فلسفه خواندن فرزندشان چه نظری داشتند؟
- درباره فلسفه خواندن ما حرفی نمی‌زد. حتی ما به حد افراط هم
می‌خواندیم. تمام دوره اسفار را که 9 جلد است خواندم و 14 سال طول کشید.
فلسفه را نزد علامه حسن‌زاده آملی و آیت‌الله جوادی آملی و مرحوم شهید
مطهری خواندم. با این حال که به صورت افراط هم میخواندم ایشان فقط از
اینکه من دنبال کلام دیگران باشم، یکبار اظهار نظر کرد.
ولی مخالفتی با این کارها نداشت. کلا با دانستن علم مخالفتی نداشت. من
ریاضیات و ستاره شناسی میخواندم و ایشان مخالفتی نداشت. بسیار از دانستن و
علم، خوشش می‌آمد.
رشته اصلی و تخصصی من فلسفه و عرفان بود. 18 سال فلسفه و حدود 8 سال
عرفان خواندم. پدرم تنها مطلبی که درمورد تحصیل من در این رشته می‌فرمود
این بود که چرا اینقدر عمر صرف می‌کنی که دیگران چه گفته‌اند؟ خودت چه
می‌‌گویی؟
من زمانی که در این زمینه صرف می‌کردم، چند برابر هم کلاسی‌هایم بود تا
همه علومی را که در این کتب هست، در حضور استاد بگذرانم. لذا پدرم فقط به
خاطر اینکه خیلی از وقتم را برای این موضوع صرف می‌کردم، اعتراض داشت.
پدرم یک‌سوم من، وقت صرف فلسفه کرده بود ولی هرگاه مشکلی داشتم برطرف میکرد
حضرت آیت الله بهجت، شاید نسبت به من یک سوم وقت، صرف این موضوع کرده
بود ولی چون هدفمند بود، اشکالات بنده را که سه برابر ایشان وقت صرف کرده
بودم را جواب می‌داد.
هرگاه مشکلی داشتم، ایشان حل میکرد و در مقام نظریه پردازی نیز خیلی قوی‌تر از من بود.
چنین افرادی چون هدفمند کار انجام می‌دهند، قوی‌تر شده و زودتر به نتیجه می‌رسند.
خداوند به انسان می‌فرماید: بشر تو خیلی به دنبال علم هستی ولی همه
اینهایی که تو داری فرضیه است و صد در صد علم به دست تو نیامده؛ «وَمَا
أُوتِیتُمْ مِنْ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِیلاً ... » و هنوز خیلی کم داری.
چیزی به دست نیاورده‌ای. اگر علم می‌خواهی، در اتصال به من بدست می‌آوری.
چطور اگر این لامپ را خاموش کنیم دیگر نه خود لامپ روشن است و نه
می‌تواند به ما روشنایی دهد، چون کلید اتصالی که ما قطع کرده‌ایم، ارتباط
لامپ را از منبع تولید الکتریسیته قطع کرده است.
وقتی به آن منبع متصل است، نور پیدا می‌کند و نه تنها نور پیدا می‌کند بلکه منور هم می‌شود و نور هم می‌دهد.
ما نیز اگر به مبدأ هستی متصل شویم، نه تنها برای خودمان بلکه برای
دیگران نیز می‌توانیم مفید باشیم. چنین افرادی سعی کردهاند که خودشان را
به آن حقیقت وصل کنند لذا در اتصال به آن حقیقت، علم بیشتری به آنها افاضه
می‌شود.
خداوند می‌فرماید ما حکمت را به لقمان آموختیم. یعنی لقمان سر کلاس رفت و
چیزی آموخت؟ خیر. بلکه در اثر اتصال به مبدأ اصلی، منوهایش باز شد و علم
را گرفت.
کلام علامه جعفری درباره حضرت آیت الله بهجت
علامه جعفری سال 63 با همان لهجه ترکی غلیظ به من گفت پدرت تا هست نه
می‌شناسی‌اش و نه می‌گذارد که بشناسی. وقتی از تو گرفتند، آن وقت می‌فهمی.
وقتی پدرم از دنیا رفت تازه برایم بابی باز شد. بعد از رحلت ایشان یکی از بزرگان صدایم کرد و فکر کردم که می‌خواهد تسلیت بگوید.
من بعد از رحلت حضرت آیت‌الله بهجت عصبی شده بودم و تارهای صوتی‌ام مشکل
پیدا کرده بود و نمی‌توانستم حرف بزنم. به آرامی به ایشان گفتم آقا صدا
نیست فقط تصویر هست آن هم ممکن است بعد از رفتن پدرم برود. ایشان اشاره کرد
نزدیکش شدم و گفت رازی از پدرت پیش من هست بگذار تا دفن نشده آن را به تو
بگویم.
50 سال قبل در نجف، استاد بزرگ، مرحوم قوچانی به من گفت سرّ اینکه آقای
بهجت از همه هم کلاسی‌هایش فاصله گرفت و ممتاز شد یک چیز بود. همه تازه
شروع کردهاند ولی آقای بهجت سالها قبل از اینکه به سن بلوغ برسد، کار
کرده بود. ایشان در اثر عبادت سالها قبل از بلوغ چشمش باز شده بود و معصیت
را می‌دید و مرتکب نمی‌شد.
او دوران قبل از بلوغ را که معصیت برای انسان نوشته نمی‌شود و تکلیفی
نیست، به سلامت گذرانده بود. این دوران را با عصمت و پاکی گذرانده بود و در
دوران نوجوانی حفظ کرده و ادامه داده بود. لذا معصوم بود و معصوم ماند.
همه پله به پله می‌رفتند و او چون سبکبال بود، پرواز کرده بود.
معصیت را می‌دید و مرتکب نمی‌شد. این دیدن معصیت را ما نمی‌فهمیم چون
درکی از آن نداریم و باید با علم شهودی به آن رسید. پدرم در خودش فرو
می‌رفت و این در خود فرو رفتن‌ها مقدمه بسیار بزرگی برای پرواز انسان است.
اما الآن همه خودشان را سرگرم میکنند و یک ساعت بیکار نمی‌مانند که فکر
کنند.
تلاش آیت‌الله بهجت برای ادا کردن حق یک کتاب فلسفه
پدرم از همان درسی که ایشان در فلسفه داده بوده، جزوه‌ای دست شوهر خواهر
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای دیده بود و این شوهر خواهر آیت‌الله خامنه‌ای بسیار
خوش استعداد بوده و قبل از اینکه فرزندی داشته باشد، جوان مرگ می‌شود.
ایشان این جزوه را از یکی از شاگردان استاد گرفته بود.
پدرم خیلی آن جزوه را پسندیده بود که فرمول همه مطالب در آن به تمامیت مطرح شده بود.
این عبارت حضرت آیت‌الله بهجت بود که می‌فرمود: کتاب منظومه حاج ملا هادی
سبزواری را مثل اشارات ابن سینا، با برهان و دلیل و بسیار قابل استفاده
آورده بود و خیلی تعریف میکرد.
پدرم خیلی به دنبال آن جزوه گشت ولی مثل اینکه در حمله‌ای که عراقی‌ها
کرده بودند، از بین رفته بود و آثاری نمانده بود و خیلی برای پدرم ناراحت
کننده بود.
حتی در بین کتابهای خود آن مرحوم نیز گشتند و پیدا نشد. یعنی حضرت
آیت‌الله بهجت اینقدر علاقه داشت که کسی حق این کتاب فلسفه را ادا کند ولی
تظاهر نمی‌توانست بکند. با این حال دست بردار نبود.