برخی از سوره ها باحروفی آغاز می شود كه چون ناپیوسته قرائت می شود، به حروف مقطعه نام گذاری شده است. تبیین این حروف از آغاز تاریخ تفسیرتاكنون همواره توجه مفسران و قرآن پژوهان را به خود معطوف داشته و در تحلیل آن دو راه پیموده اند:
۱- برخی این حروف را راز و رمزی میان خدا و رسول اكرم (ص) دانسته، از این رو آن را غیر قابل تفسیرمی دانند
۲- گروه دیگری (كه بیشتر آن ها مفسران و قرآن شناسان هستند) برآنند كه این حروف مانند سایر آیات اگر چه معرفت كنه آن میسور نیست، لیكن تفسیر پذیر است.(۱)
ابتدا برخی از ویژگی های حروف مقطعه را ذكر می كنیم، سپس به برداشت ها و تحلیل های مفسرانی از حروف مقطعه می پردازیم.
برخی از ویژگی های حروف مقطعه عبارت است از:
۱-حروف مقطعه از مختصات قرآن است و در سایر كتاب های آسمانی مانند تورات و انجیل سابقه ندارد.
۲- این حروف اختصاص به سوره های مكی یا مدنی ندارد، زیرا در ۲۷ سوره مكی و در دو سوره مدنی آمده است.
۳- حروف مقطعه اوایل سوره ها ، برخی یك
حرفی است ، مانند : "ن" و "ق" و برخی دو حرفی مانند : "طس" ، "یس" ، "طه" و
"حم" و برخی سه حرفی، مانند : "الم"، "الر" و "طسم" و برخی چهار حرفی
مانند : "المص" و برخی پنج حرفی، مانند: "كهیعص" و "حم عسق.(۲)
۴ - برخی از این حروف اصلا تكرار نشده
است، مانند "ن" و "ق" ؛ بعضی دوبار تكرار شده ، مانند "ص" كه در سوره "ص"
به طور مستقل ذكر شده و در سوره اعراف جزو "المص" قرار گرفته ؛ برخی از آن
ها شش بار تكرار شده، مانند "الم" و بعضی از آنها هفت بار تكرار شده، مانند
"حم" و آن سوره های هفتگانه به "حوا میم سبعه" موسوم است.
۵- حروف مقطعه پس از حذف مكررات آن ها چهارده حرف است.(۳)
۶- در ۲۹ سوره ای كه حروف مقطعه دارد،
در آغاز یا متن آنها سخنی از وحی، نبوت و قرآن است و این یك مطلب مشترك بین
این سوره ها می باشد.
۷- بین حروف مقطعه هر سوره با محتوای آن سوره ارتباط خاصی است.
بر این اساس ، همه سوره هایی كه با حروف
مقطعه همگون آغاز می شود، در خطوط كلی مضامین نیز همگون است. اما این كه
حروف مقطعه بر چه معنا و مفهومی دلالت دارد، آرا و احتمال های گوناگون
ابراز شده كه برخی از آن ها عبارت است از :
أ) حروف مقطعه از متشابهاتی است كه علم آن مخصوص خدا است و درك آن میسور غیر خدا نیست.
ب) حروف مقطعه هر سوره نام همان سوره
است، چنان كه سوره های "یس" و "طه" و "ص" و "ق" هر كدام به نام حروف مقطعه
خود نام گذاری شده اند.
پ) حروف مقطعه نام های قرآن كریم است.
ت) هر یك از حروف مقطعه، علامت اختصاری و اشاره به اسمی از حسنای الهی و برخی نیز رمز و اشاره به نام پیامبر اكرم (ص) است.
ث) حروف مقطعه اجزای اسم اعظم الهی است و
اگر به درستی و از روی بصیرت تركیب شود، اسم اعظم ظهور می كند. اسم اعظم
نامی است كه با آن می توان در جهان هستی، تصرف كرد و انسان های عادی به
معرفت آن دسترسی ندارند.
ج) حروف مقطعه سوگندهایی است كه خداوند
یاد كرده بر این كه قرآن، كلام و كتاب اوست. سر سوگند به این حروف آن است
كه حروف الفبا دارای شرافت و حرمت است.
چ) این حروف براساس حساب ابجد اشاراتی
است به مدت بقای اقوام و امت ها و اجل آنها و نعمت ها و بلاها ، چنان كه در
روایات آمده است كه "المص" ناظر به انقراض دولت اموی است.
ح) حروف مقطعه برای مرز بندی بین سوره ها و نشانه انقضای سوره قبلی و شروع سوره بعدی است.
خ) این حروف به منزله خلاصه و پیام اجمالی محتوای سوره است. (۴)
د) حروف مقطعه مقدمه و كلید سوره ها است.
ذ) سوره های دارای حروف مقطعه مشترك ، در
مضامین و سیاق نیز با یكدیگر مشابه و متناسب است و این تشابه ویژه میان
سوره های مزبور با سایر سوره ها وجود ندارد.
ر) حروف مقطعه رمز و سری بین خدا و رسول اكرم (ص) است و مقصد از آن افهام دیگران نیست.
ز) خداوند می خواهد بگوید كه قرآن از جنس
همین حروف الفبا است كه روزمره با آن سر و كار دارید اما از آوردن مثل آن
ناتوان هستید و نمی توانید مثل قرآن بیاورید، پس بفهمید كه این كلام از
ناحیه خداوند است.
در بسیاری از سوره ها ، پس از حروف مقطعه ، آیه بعدی در مورد قرآن و نزول وحی است.
پی نوشت ها:
۱-آیت الله عبدالله جوادی آملی، تسنیم، ج۲ ، ص ۶۳ و.۶۳
۲-همان ، ص ۶۵ و ۶۶
۳-بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، ص ۹۲۵
۴-تسنیم، ج۲، ص ۸۰ تا ۹۵، با تلخیص